Huso huso là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Giới thiệu về Huso huso

Huso huso, thường được gọi là cá tầm Beluga, là loài cá nước ngọt lớn nhất thế giới và có ý nghĩa đặc biệt trong hệ sinh thái biển Caspi, biển Đen và biển Azov. Đây là một trong số ít loài cá sống lâu, tăng trưởng chậm và sinh sản muộn, mang đặc điểm cổ xưa còn sót lại từ thời kỳ khủng long. Với kích thước khổng lồ và vòng đời kéo dài, Huso huso là biểu tượng của đa dạng sinh học nước ngọt ở khu vực Âu-Á.

Cá tầm Beluga nổi tiếng trên toàn cầu nhờ sản phẩm trứng cá muối đắt đỏ, thường được gọi là “trứng Beluga”. Tuy nhiên, chính giá trị thương mại này đã đẩy loài vào tình trạng bị khai thác quá mức trong nhiều thập kỷ, khiến số lượng cá trong tự nhiên sụt giảm nghiêm trọng. Huso huso không chỉ là đối tượng nghiên cứu sinh học mà còn là chủ đề trọng tâm của nhiều chính sách bảo tồn quốc tế.

Một số đặc điểm nổi bật của loài này gồm:

• Tuổi thọ có thể vượt quá 100 năm
• Chiều dài cơ thể đạt tới hơn 6 mét
• Trọng lượng lên đến 1.500 kg
• Di cư từ biển vào sông để sinh sản

Phân loại và danh pháp

Huso huso thuộc lớp Actinopterygii (cá vây tia), bộ Acipenseriformes, họ Acipenseridae – là nhóm cá tầm cổ đại có nguồn gốc từ kỷ Phấn trắng. Đây là một trong hai loài duy nhất thuộc chi Huso, bên cạnh loài Huso dauricus (cá tầm Kaluga) sống ở lưu vực sông Amur, Viễn Đông Nga và Trung Quốc.

Danh pháp Huso huso được đặt bởi Carl Linnaeus năm 1758, trong lần xuất bản đầu tiên của Systema Naturae. Loài này có nhiều tên địa phương tùy theo vùng phân bố:

• Tiếng Nga: Белуга (Beluga)
• Tiếng Thổ Nhĩ Kỳ: Mersin Balığı
• Tiếng Ba Tư: ماهی بلوگا
• Tiếng Anh: Beluga sturgeon

Bảng phân loại đầy đủ:

Bậc phân loại	Tên khoa học
Giới	Animalia
Ngành	Chordata
Lớp	Actinopterygii
Bộ	Acipenseriformes
Họ	Acipenseridae
Chi	Huso
Loài	Huso huso

Đặc điểm hình thái

Huso huso là loài cá có cơ thể dài, hình thoi, thường màu xám bạc đến đen xám. Cơ thể không có vảy như các loài cá thông thường mà được bao phủ bởi 5 hàng tấm xương (gọi là scutes) – một hàng dọc sống lưng, hai hàng hai bên thân và hai hàng ở mặt bụng. Đặc điểm này giúp nhận biết nhanh loài cá tầm với hình dạng cổ đại đặc trưng.

Phần đầu lớn và dẹt, mõm ngắn, tù, không nhọn như nhiều loài cá tầm khác. Cá có bốn râu cảm giác treo ở phía trước miệng, không có răng ở giai đoạn trưởng thành. Miệng nằm ở mặt bụng, có khả năng thụt vào và hướng xuống để hút thức ăn dưới đáy. Da cá rất dày, không có vảy mà là mô xơ giàu collagen, giúp chống chịu dòng nước mạnh và điều kiện đáy sông khắc nghiệt.

Kích thước kỷ lục từng được ghi nhận:

• Chiều dài: 7.2 mét
• Trọng lượng: 1.571 kg
• Tuổi thọ: Trên 100 năm

Tuy nhiên, hiện nay rất hiếm gặp cá thể nào đạt đến kích thước này trong tự nhiên do áp lực từ khai thác và suy giảm nơi sinh sản.

Sinh thái và phân bố

Huso huso là loài cá di cư lưỡng cư: sinh sống ở vùng nước mặn ven biển nhưng di cư vào sông nước ngọt để sinh sản. Vòng đời đặc biệt này khiến loài chịu ảnh hưởng mạnh từ cả môi trường biển lẫn môi trường nước ngọt. Trong lịch sử, cá tầm Beluga từng xuất hiện rộng khắp lưu vực biển Caspi, biển Đen và biển Azov, đồng thời bơi ngược dòng vào các sông lớn như sông Danube (Châu Âu), Volga và Ural (Nga).

Huso huso là loài ăn thịt. Thức ăn chủ yếu là các loài cá nhỏ như cá trích, cá tuyết, động vật đáy (giáp xác, sâu nước) và thậm chí một số loài chim nước nếu chúng sống gần đáy. Nhờ cấu tạo miệng linh hoạt và bộ râu nhạy cảm, chúng có thể phát hiện con mồi trong điều kiện nước đục hoặc dòng chảy mạnh.

Bảng phân bố lịch sử và hiện tại:

Khu vực	Phân bố lịch sử	Phân bố hiện nay
Biển Caspi	Rộng khắp	Giảm mạnh, tập trung khu vực Nga
Biển Đen	Rộng khắp	Gần như tuyệt chủng
Biển Azov	Phổ biến	Rất hiếm
Sông Danube	Từ cửa sông tới Hungary	Chỉ còn vài cá thể
Sông Volga	Tới tận phía thượng nguồn	Bị cản bởi đập thủy điện

Vòng đời và sinh sản

Huso huso có vòng đời đặc biệt dài và phức tạp, phản ánh quá trình tiến hóa chậm của các loài cá tầm cổ đại. Đây là loài có tuổi thọ cao nhất trong họ Acipenseridae, với tuổi đời có thể vượt quá một thế kỷ. Tốc độ sinh trưởng chậm và tuổi thành thục muộn khiến chúng đặc biệt dễ bị tổn thương trước khai thác quá mức.

Cá tầm Beluga di cư từ biển Caspi hoặc biển Đen vào các con sông lớn để sinh sản, thường là vào mùa xuân hoặc đầu hè khi nhiệt độ nước dao động từ 12–18°C. Con cái chỉ sinh sản mỗi 4 đến 7 năm, trong khi con đực có thể sinh sản cách nhau 2 đến 4 năm. Mỗi con cái có thể đẻ từ vài trăm nghìn đến hơn 7 triệu trứng tùy kích thước cơ thể.

Trứng của Huso huso dính và chìm, bám vào đá hoặc sỏi dưới đáy sông, phát triển trong vòng 5–10 ngày tùy nhiệt độ. Ấu trùng sau khi nở sẽ trôi theo dòng nước ra biển, nơi chúng phát triển trong môi trường nước mặn trước khi quay trở lại sông để sinh sản khi trưởng thành. Chu kỳ này giúp loài duy trì sự thích nghi linh hoạt giữa hai môi trường sinh thái khác nhau.

Bảng tóm tắt vòng đời của Huso huso:

Giai đoạn	Đặc điểm chính	Thời gian
Trứng	Đẻ ở sông nước chảy xiết, trứng dính vào đáy sỏi	5–10 ngày
Ấu trùng	Bắt đầu ăn sinh vật phù du, di cư ra biển	1–3 tháng
Trưởng thành	Ăn cá nhỏ, sống ở biển Caspi hoặc Đen	15–25 năm để đạt thành thục
Sinh sản	Trở lại sông, đẻ trứng, sau đó quay lại biển	Tuần hoàn 4–7 năm/lần

Giá trị kinh tế: Trứng cá muối Beluga

Trứng cá muối Beluga, hay Beluga caviar, là sản phẩm xa xỉ hàng đầu của ngành thủy sản toàn cầu. Đây là trứng của cá cái Huso huso đã trưởng thành và mang trứng vào mùa sinh sản. Hạt trứng có kích thước lớn (đường kính 3–4 mm), mềm, vị béo, màu từ xám bạc đến đen. Trứng Beluga được đánh giá cao nhờ hương vị tinh tế và hiếm có.

Giá trị kinh tế của trứng Beluga cực kỳ lớn. Trên thị trường quốc tế, giá có thể dao động từ 5.000 đến hơn 20.000 USD mỗi kg, tùy loại và nguồn gốc. Một số loại cao cấp như “Almas caviar” (trứng từ cá tầm Beluga bạch tạng) có thể đạt giá 30.000 USD/kg. Thị trường tiêu thụ chính gồm châu Âu, Bắc Mỹ, Nhật Bản và vùng Vịnh Ả Rập.

Bảng phân loại thương phẩm trứng cá muối Beluga:

Loại	Màu sắc	Kích thước hạt	Giá trung bình (USD/kg)
Beluga Classic	Xám đen	3–3.5 mm	8,000–12,000
Beluga Imperial	Xám nhạt	3.5–4 mm	15,000–20,000
Almas (bạch tạng)	Vàng nhạt	3–4 mm	25,000–30,000

Theo quy định của CITES, việc buôn bán sản phẩm từ Huso huso bị kiểm soát chặt chẽ nhằm ngăn chặn nạn khai thác bất hợp pháp. Các sản phẩm hợp pháp phải có chứng chỉ truy xuất nguồn gốc và được đánh dấu bằng mã CITES hợp lệ.

Tình trạng bảo tồn và nguy cơ tuyệt chủng

Huso huso hiện được xếp vào nhóm “Cực kỳ nguy cấp” (Critically Endangered) trong Danh lục Đỏ IUCN. Số lượng cá thể trong tự nhiên đã giảm hơn 90% trong thế kỷ qua. Nguyên nhân chính bao gồm đánh bắt quá mức để lấy trứng, ô nhiễm nguồn nước, và mất nơi sinh sản do đập thủy điện ngăn chặn đường di cư.

Từ những năm 1980, việc xây dựng các con đập lớn trên sông Volga và Danube đã khiến nhiều khu vực sinh sản truyền thống bị mất hoàn toàn. Ngoài ra, biến đổi khí hậu và nhiệt độ nước tăng cao cũng ảnh hưởng đến chu kỳ sinh sản tự nhiên. Một số cá thể bị mắc kẹt trong các hồ chứa, không thể quay lại biển.

Một số quốc gia đã ban hành lệnh cấm đánh bắt hoàn toàn Huso huso trong tự nhiên, bao gồm Nga, Iran và Azerbaijan. Tuy nhiên, nạn buôn bán trứng cá muối bất hợp pháp vẫn tồn tại do lợi nhuận khổng lồ và nhu cầu thị trường cao.

Chương trình nhân giống và bảo tồn

Để ngăn chặn nguy cơ tuyệt chủng, nhiều chương trình nhân giống nhân tạo đã được triển khai. Các trung tâm nuôi cá tầm tại Nga, Romania, Iran và Kazakhstan đã thành công trong việc ấp nở và thả hàng triệu con cá non vào môi trường tự nhiên. Các dự án này thường kết hợp với các tổ chức như World Sturgeon Conservation Society (WSCS) và FAO.

Công nghệ sinh sản nhân tạo bao gồm kích thích bằng hormone để cá cái rụng trứng, thu trứng và tinh trùng nhân tạo, sau đó ấp trong bể nước kiểm soát. Các cá con được nuôi trong môi trường có dòng chảy mô phỏng tự nhiên trước khi được thả ra sông. Tỷ lệ sống sót trung bình đạt 20–40%, cao hơn nhiều so với sinh sản tự nhiên trong điều kiện hiện tại.

Ngoài nhân giống, các biện pháp bảo tồn bao gồm:

• Xây dựng hành lang di cư (fish pass) quanh đập thủy điện
• Thiết lập khu bảo tồn cá tầm tại các cửa sông lớn
• Giám sát buôn bán quốc tế thông qua hệ thống CITES
• Hỗ trợ chuyển đổi nghề cho ngư dân vùng khai thác cá tầm

Thách thức và tranh cãi

Bảo tồn Huso huso gặp nhiều thách thức liên quan đến cân bằng giữa lợi ích kinh tế và sinh thái. Các trang trại nuôi cá tầm thương mại tuy giúp giảm áp lực lên quần thể tự nhiên nhưng lại tạo ra tranh cãi về tính “bền vững” và chất lượng trứng cá muối. Một số chuyên gia cho rằng cá nuôi trong bể không thể thay thế vai trò sinh thái của quần thể tự nhiên.

Một vấn đề khác là nguy cơ di truyền: cá tầm lai giữa Huso huso và các loài khác như Acipenser gueldenstaedtii (Osetra) hoặc Acipenser ruthenus (Sterlet) đang xuất hiện nhiều trong nuôi thương phẩm, gây lo ngại về mất tính thuần chủng của loài gốc. Bên cạnh đó, sự gia tăng nuôi công nghiệp cũng làm tăng rủi ro ô nhiễm hữu cơ và bệnh tật trong môi trường nước kín.

Việc bảo tồn hiệu quả cần dựa trên nguyên tắc “bảo tồn loài trong môi trường sống tự nhiên” (in situ conservation) thay vì chỉ tập trung vào nuôi nhốt. Huso huso không chỉ là nguồn tài nguyên kinh tế mà còn là chỉ báo sinh thái quan trọng của các hệ sinh thái sông ngòi Âu-Á.

Tài liệu tham khảo

1. Birstein, V. J. (1993). Sturgeons and paddlefishes: Threatened fishes in need of conservation. Conservation Biology, 7(4), 773–787.
2. Chebanov, M., & Galich, E. (2013). Sturgeon hatchery practices and management for release. FAO Fisheries and Aquaculture Technical Paper.
3. Bronzi, P., Rosenthal, H., & Gessner, J. (2011). Global sturgeon aquaculture production: An overview. Journal of Applied Ichthyology, 27(2), 169–175.
4. IUCN Red List – Huso huso
5. CITES – Sturgeon and Paddlefish
6. FAO – Huso huso Fact Sheet
7. World Sturgeon Conservation Society